Չի կարելի, ասենք, լինել մեծ պատմաբան, մեծ քաղաքագետ, մեծ արվեստաբան եւ բոլորը միասին․ Վարդան Ջալոյան

Ինչպիսի՞ Հայաստանում ենք մենք ապրում՝ իրակա՞ն, թե՞ անիրական, ինչո՞ւ են փորձում ջնջել մեր պատմությունը, դասագրքերն են անգամ փոխում, իսկ 18 թվականից հետո եղածն ուզում են հավերժացնել: Գրականագետ, արվեստի քննադատ Վարդան Ջալոյանի հետ կիսամշակութային, կիսաքաղաքական զրույց ունեցանք: 

– Մենք միշտ ունեցել ենք հայրենիք եւ ունեցել ենք պետություն, որոնց մեջ Փաշինյանը ճեղքվածք է տեսնում: Ասում է՝ պետությունը հարազատ չէ մեզ: Ինչպե՞ս եք վերաբերվում այս «գաղափարական նախագծին»: 

– Իրական Հայաստանը հին գաղափար է, հասնում է մինչեւ Խորենացի: Եթե հիշում եք, այդ խնդիրը շատ ցավոտ դրված էր առաջին հանրապետությունից հետո, երբ նույն Չարենցը հակադրեց իրական Հայաստանը երեւակայական Նաիրիին, եւ այն ժամանակ էլ, եթե հիշում եք, շատ ցավալի կորուստներ ունեցանք, եւ, իհարկե, հարկավոր էր այդ վերքերը բուժել: Դրանք այն ժամանակ ավելի խորն էին: Բայց հարցն այն է, որ սա միայն Հայաստանի խնդիրը չէ: Կան շատ ժողովուրդներ, որոնք ունեն հսկայական տրավմաներ: Գերմանիայի կամ Հունգարիայի օրինակը բերեմ: Պետությունն ու հայրենիքը չի կարելի հակադրել: Չարենցը փորձում էր իր ստեղծագործությունների միջոցով բուժել այդ վերքը, ոչ թե աղ լցնել վրան: Բայց ինչքան զգայուն էր Չարենցը, ինչքան ցավով էր ապրում այդ բոլոր կորուստները: Մարդկանց, ովքեր ընդունում են, որ այս թեզերի մեջ կա առողջ հատիկ, ոչ թե հետաքրքրում է այդ հարցի քննարկումը, այլ ավելի շուտ նրանց կոպտությունն ու ցինիզմը, ովքեր այդ բաների մասին խոսում են: Ընդ որում, խոսքը ոչ այնքան Փաշինյանի, որքան նրա թիմի մյուս անդամների մասին է:

– Հիմա ասվում է, որ իրական հայրենիքը փոքր է, պետք է հրաժարվել ավել մասերից:

– Այն մարդիկ, որոնք առաջին հանրապետության ժամանակ Հայաստանը ղեկավարում էին, նացիոնալիստներ էին: Նրանք բոլորն էլ նախկինում եղել են Հայկական բանվորական սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության անդամներ, որոնց Լենինը մեղադրել է նացիոնալիզմի մեջ, անվանել է տականքներ եւ այլն, եւ այլն: Իհարկե, նրանք հասկանում էին՝ լինի դա Ալեքսանդր Մյասնիկյանը, Աշոտ Հովհաննիսյանը կամ Խանջյանը, որ եկել է մանեւրելու ժամանակը, ինչպես ասում էր Վրացյանը, թուրքական մուրճի եւ ռուսական զնդանի միջեւ: Ես ուզում եմ Ձեր ուշադրությունը սեւեռել ոչ թե նրա վրա, թե ինչ է ասում Փաշինյանը, այլ՝ նրա, որ Հայաստանում մինչեւ 20 թվականը այդպիսի քննարկումներ չեն եղել, այսինքն՝ պարտությունը հասկանալու, քո հնարավորությունների սահմանի, չափի մասին: Կարծում եմ, որ մենք այսօր նախապատրաստված չենք՝ բանավիճելու այդ դրույթների շուրջ: Այո, մենք ինտուիցիայով զգում ենք, որ այդ դրույթները սխալ են, բայց ո՞ւր են փաստարկները, ո՞ւր են այն մարդիկ, ովքեր այլընտրանք կարող են առաջարկել:

– Այդ նույն քննարկումը, վեճերը եղան նաեւ 90-ականներին, Սիրադեղյանն էր խոսում պատմական հայրենիքի մասին…

– Ինչո՞ւ Սիրադեղյանը, ասենք` Ռաֆայել Իշխանյանի քաղաքական դրույթներում կար, Վազգեն Մանուկյանի «Գնացքից թռչելու ժամանակը» հոդվածաշարում եւ այլն: Բայց այնտեղ կային մարդիկ, որոնք ավելի ռադիկալ մոտեցումներ ունեին, ինչպե՞ս եղավ, որ այդ բոլոր քննարկումները հանկարծ միանգամից դադարեցին:

– Եվ ինչպե՞ս եղավ: 

– Դա եղավ այն ժամանակ, երբ գաղափարախոսական հեղափոխություն կատարվեց: Սիմվոլներով ձեզ բացատրեմ. 90-ականներին Անդրանիկի հարյուրավոր արձաններ դրվեցին, հետո մենք շատ փափուկ, հանգիստ ձեւով մոռացանք Անդրանիկին, եւ դրվեցին հարյուրավոր արձաններ Նժդեհին: Այս սիմվոլի փոփոխությունը, համաձայնեք, շատ կարեւոր էր:

– Ի՞նչ եք դրա մեջ տեսնում:

– Դա նշանակում է, որ, օրինակ, հանկարծ մեզ մոտ արմատապես փոխվեց Հայկական ցեղասպանության նկատմամբ վերաբերմունքը, այն դադարեց ընկալվել որպես աղետ եւ պարտություն: Այստեղ շատ կարեւոր է շեշտադրումների փոփոխությունը, եւ կարծում եմ՝ որեւէ նոր բան չի ասում Փաշինյանը: Մյուս հարցը, որ նա բարձրացրեց, այն է, որ մենք չունենք անկախության շրջանի արվեստ եւ գրականություն: Այնպես չէ, որ գրողներ չկան, արվեստագետներ չկան: Ժամանակակից գրականությունը մի գլուխ բարձր է, քան սոցռեալիզմինը. սոցռեալիզմից փրկվել է մի քանի գրող, որոնք չենթարկվեցին, բայց այսօր գրականության մեջ մտածողությունը՝ գրականագիտությունը, դասագրքերը, մնացին սոցռեալիզմի դոգմաների սահմաններում: Մենք ունենք ժամանակակից գրականություն, բայց մեր հասարակությունը՝ ո՞նց էր ասում Փաշինյանը մի ուրիշ անգամ՝ մենք բոլորս դաշնակցական ենք: ՀՀՇ-ին թվացել է, թե ինքն ավելի լավ դաշնակցական է, քան իրական դաշնակցականները, ՔՊ-ին թվացել է, թե իրենք են ավելի լավ դաշնակցական: Ճիշտ է ասում` կան լիբերալ դաշնակցականներ, կան պահպանողական դաշնակցականներ, նույնիսկ Ստեփան Շահումյանը ջահել ժամանակ դաշնակցական է եղել:

– Հայաստանի բրենդներից մեկն է Դաշնակցությունը…

– Բրենդ չէ, ցավոք, սխեման կառուցված էր մեր եկեղեցու մոդելի վրա, եւ ՀՅԴ-ն դարձավ աշխարհիկ կրոն, այդ մարդիկ ստեղծեցին իրենց կուսակցությունը եկեղեցու տիպարի վրա: Իմիջիայլոց, այդպես էր նաեւ հրեաների մոտ, որոնք հուդայական կրոնի վրա ստեղծեցին սիոնիզմը` հուդայիզմի աշխարհիկ տարբերակը, եւ մինչեւ հիմա էլ սիոնիզմը շատ ուժեղ է Իսրայելում, որովհետեւ նոր կրոն է իրենց համար:

– Փաշինյանը ջնջում է պատմությունը, արվեստը, ուզում է հավերժացնել 18 թվից հետո եղածը, բայց մարդիկ այսօր համարում են, որ «հեղափոխությունը» կործանման սկիզբն է, սրան ի՞նչ կասեք:

– Յուզ Օլեշկովսկին ասում է. «Товарищ Сталин, Вы большой ученый, в языкознаньи знаете Вы толк»: Այստեղ խնդիրն այն է, որ չի կարելի, ասենք, լինել մեծ պատմաբան, մեծ քաղաքագետ, մեծ արվեստաբան եւ բոլորը միասին: Մենք ունեցել ենք արդեն նման իրավիճակ 90-ականների սկզբին, որ պետք է հրաժարվել սովետականից, ստեղծել ժամանակակից մտածողություն, արվեստ եւ գրականություն, եւ այդ առումով ժամանակակից մարդու պահանջմունքներին համապատասխանեցնելը միշտ արդիական է եղել:

– Եվ ո՞ւր է տանում այդ ճանապարհը, ի՞նչ եղավ հետո:  

– Ոչ մի արդյունք չտվեց, որովհետեւ, օրինակ, արվեստում երկու նշանակալի բան եղավ՝ ՆՓԱԿ-ի եւ Գաֆեսճեան կենտրոնի ստեղծումը: Բայց մենք ունենք, ասենք, մոդեռն արվեստի կենտրոն, իսկ աշխարհում այդ կենտրոնները դադարել են բացել 80-ական թվականներից սկսած: Ամբողջ աշխարհում բացվում են ոչ թե մոդեռն արվեստի, այլ Contemporary art` ժամանակակից արվեստի թանգարաններ: Իսկ մեր մոդեռն արվեստի թանգարանը վերաբերում է միայն սովետական շրջանի արվեստին: Պետք է զատորոշել սովետական շրջանի արվեստը ժամանակակիցից:

– Այսինքն՝ այս մասով համաձայն եք Փաշինյանի հետ: 

– Իմ կածիքով, ով որ իրեն դա ասել է, Contemporary art-ի ներկայացուցիչներ են, որոնք ուզում են, որ վերջին 30 տարվա արվեստը ներկայացված լինի, հենց իրենք էլ ասել են, ու դա վատ չէ, դա ժողովրդավարական պահանջ է:

– Փաշինյանն օրենքներ է մշակում մշակութային աճուրդների, սակարկությունների, ասում է` մեր արվեստը տնտեսականացված չէ: Կարո՞ղ ենք տնտեսականացնել մեր արվեստը, նկարների աճուրդներ կազմակերպել, դա հնարավո՞ր է: 

– Դա ուտոպիա է: Իրականում, երեւի հասկանում եք, 90 տոկոսը չհիմնավորված ձեւով կոպիաներ է փորձում անել Արեւմուտքից: Սկզբունքորեն այսպես է․ ոչ մի աճուրդում չի վաճառվում գործ` 100 հազար դոլարից պակաս գնով: Հավատացնում եմ, որ Հայաստանում այդպիսի նկարչություն չկա, եւ այս դեպքում աճուրդ անելն անիմաստ է: 2 հազար դոլարանոց նկարի համար աճուրդ չեն դնում: Դա մանկական խաղ է ստացվում:

– Իսկ Վերնիսաժի հարթակներում ռեալ գներ չե՞ն, Փաշինյանն ասում է, թե դա արվեստ չէ: 

– Այդ հարթակներում նկար չի վաճառվում, դրանք արվեստի դիլլերներ են, որոնք Հայաստանում լավը չեն: Որպեսզի կարողանաք մտնել շուկա, այլ մեխանիզմներ են հարկավոր: Օրինակ, բիենալե չկա Հայաստանում: Փառատոներ են պետք, արվեստի տոնավաճառներ, մեզ նման երկրների համար դրանք են արդյունավետ, որոնք մի 15 տարի առաջ արվում էին, կոնկրետ բիենալեները` հետո փակվեցին: Արվեստի տնտեսականացումն ուտոպիկ բան է, միջոցների հերթական վատնում կարող է լինել: