Բայց ո՞վ է տեղյակ, թե ինչ գիտի Փաշինյանը, որ մենք չգիտենք

Երեւանում կայացած՝ «Համապարփակ անվտանգություն եւ դիմակայություն-2025» միջազգային կոնֆերանսում վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը կրկին հայտարարեց, որ ՀՀ-ի անվտանգության իրական երաշխիքը նրա օրինակարգությունն է (լեգիտիմությունը):

Սա նշանակում է, որ Հայաստանը չպետք է հարեւաններին եւ այլ չարամիտների հիմք տա՝ իր դեմ ռազմական ուժ կիրառել: Նման պատրվակի դեպքում հայկական բանակի գործոնը բավարար չէ երկիրը պաշտպանելու համար:

Չի ասվում, թե ում «աչքաչափով» է որոշվելու համապատասխան օրինակարգությունը: Ըստ երեւույթին՝ համաշխարհային հանրության: Ի վերջո՝ մենք ամեն օր տեսնում ենք, որ Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի համար Հայաստանը չափից դուրս ապօրինակարգ է իր իսկ գոյությամբ:

Ավելորդ է պնդել, որ գլոբալ փոփոխությունների ժամանակաշրջանում պետության ուժի երաշխիքը հիմնականում կախված է դաշնակից երկրներից: Բայց արդյո՞ք օրինակարգությունը հավասարազոր գործոն է նման դաշինքին:

Հարավսլավիայի, Ուկրաինայի, Եթովպիայի, Լիբիայի, Սիրիայի ճակատագրերը ոչ մի կերպ չեն խոսում օրինակարգության ամենակարողության օգտին՝ Սառը պատերազմի դարաշրջանում ինքնիշխանության եւ սահմանների անձեռնմխելիության ապահովման գործում։

Այդ ժամանակաշրջանի միջազգային իրավունքի սկզբունքների բարեխիղճ կիրառման հույսերը ծնում են միայն առասպելաբանություն եւ անարդյունավետ ազգային քաղաքականություն: Միշտ կան պատճառներ մեղադրելու այս կամ այն երկրին՝ իր վարքագծի անօրինակարգության մեջ:

Մարդու իրավունքների սկզբունքը եւ ինքնապաշտպանության իրավունքը ցանկացած երկրի անպաշտպան են թողնում։

Սակայն ենթադրենք, որ Հայաստանի հարցում երկրի գործողությունների լեգիտիմությունը նրա անվտանգության երաշխիքն է: Ենթադրենք՝ զենքի գնումը դադարեցնելու եւ գնվածն էլ վերադարձնելու վերաբերյալ Ադրբեջանի նախագահ Ալիեւի պահանջները, պարզապես, բլեֆ են: «Արեւմտյան Ադրբեջան» հասկացությունը նույնպես բլեֆ է:

Դուք երբեք չգիտեք, թե ինչ է պետք Ալիեւին՝ իր երկրին եւ աշխարհին համաշխարհային մակարդակի հաղթողի իր կերպարը ցույց տալու համար: Չնայած իրականում այս պահանջները վկայում են, որ Հայաստանը ողջ աշխարհին ներկայացվում է որպես սպառնալիք Ադրբեջանի համար, ինչը բավարար է ինքնապաշտպանության պատրվակով ուժ կիրառելու համար:

Բայց ո՞վ է տեղյակ, թե ինչ գիտի Փաշինյանը, որ մենք չգիտենք (գուցե Էրդողանը նրա ականջին շշնջացել է, թե «կքաշի Ալիեւի ականջնե՞րը», եթե փորձի նեղացնել Հայաստանին):

Այնուհետեւ կենտրոնական հետաքրքրությունն այն է, թե ինչպես է Փաշինյանը սահմանել Հայաստանի օրինակարգության բանաձեւը։ Ի՞նչ է այդ փրկիչ օրինակարգությունը։ Նրա վերջին գնահատականները ԵԱՀԿ/ԵԱՀԽ Մինսկի խմբի վերաբերյալ, որոնց մասին ես նախորդիվ գրել էի, թույլ են տալիս պնդել, որ նրա համար հիմք են հանդիսացել որոշ ազգային առասպելներ, բայց ոչ թե Հայաստանի եւ հետխորհրդային այլ երկրների անկախ պետականություն ձեռք բերելու ժամանակաշրջանի քաղաքական եւ իրավական իրողությունները։

Օրինակ՝ հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման առասպելը թուրքերի եւ ադրբեջանցիների պայմաններով հաշտեցման մասին։ Կամ՝ 1921թ. Կարսի պայմանագրի ամենակարողության առասպելը, որից Վրաստանն ու Ադրբեջանը վաղուց հրաժարվել են։

Կան նաեւ նոր առասպելներ։ Դրանցից մեկն այն է, որ ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը ստեղծվել է ՀՀ անկախության հաստատումը կանխելու եւ նրա ինքնիշխանությունն ու տարածքային ամբողջականությունը ոչնչացնելու համար։

Եթե մինչ այժմ Ռուսաստանի դեմ նման մեղադրանք առաջադրելը հեշտ էր՝ հաշվի առնելով անցյալ տարիներին Հայաստանի նկատմամբ նրա հանցավոր վերաբերմունքը, ապա այսօր ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի դեմ նման մեղադրանք առաջադրելու համար անհրաժեշտ է ունենալ հստակ առեւտրային նպատակ՝ արդարացնել մեծ զոհողությունների միջոցով Արցախի հանձնումը Ադրբեջանին եւ Սյունիքով միջանցք ապահովելը Ադրբեջանի պայմաններով։

Ի վերջո, իրականում ԵԱՀԿ ՄԽ-ի ստեղծումը նպատակ ուներ լեգիտիմացնել Ադրբեջանի հետ հակամարտության մեջ գտնվող ՀՀ-ի հիմքերը։

Հետխորհրդային տարածքում նոր իրողությունների ձեւավորումը հետաքրքրում էր շատերին, առաջին հերթին՝ Արեւմուտքին։ ԼՂԻՄ-ը Հայաստանի հետ վերամիավորելու շարժումն այդ կարգի իրողությունների ձեւավորման ամենաազդեցիկ գործոններից մեկն էր։ Դրանք դիտվում էին որպես ԽՍՀՄ-ի փլուզման անշրջելիության երաշխիքներ։

Դեռեւս 1988-ին Եվրոպական խորհրդարանը բանաձեւ ընդունեց, որով աջակցեց ԼՂԻՄ-ին ՀՀ-ի վերամիավորմանը, իսկ ԱՄՆ Սենատը երկկուսակցական որոշում ընդունեց, որը նույնպես աջակցեց վերամիավորմանը: Նամակ գրվեց ԽՍՀՄ այն ժամանակվա նախագահ Գորբաչովին՝ պահանջելով, որ նա աջակցի ԼՂԻՄ-ի եւ Հայաստանի պահանջին:

Խորհրդային դեմոկրատներն ու այլախոհները եւս այդպիսի շահագրգռվածություններ ունեին՝ էլ չհաշված ԽՍՀՄ-ում իշխանության գլուխ գտնվող բարեփոխիչներին: Երեւում է՝ Փաշինյանը տեղյակ չէ, որ 1992թ. հունվարի 6-ին, Արցախի Հանրապետւթյան հռչակումից ի վեր, ԵԱՀԿ-ն 1992թ. փետրվարին բարձր մակարդակի 2 պատվիրակություն էր ուղարկել Ստեփանակերտ, որից հետո էլ որոշում էր կայացվել ստեղծել հատուկ կոնֆերանս՝ ԼՂ-ի կարգավիճակը որոշելու համար:

Այդ ժամանակ՝ 1992թ. հունվարի 30-ին, Հայաստանն ու Ադրբեջանը արդեն ընդունվել էին ԵԱՀԿ՝ պայմանով, որ ճանաչեն ԼՂ-ի կարգավիճակի շուրջ տարաձայնությունների գոյությունը: Կողմերը համաձայնել էին, որ ԼՂ-ի ապագա կարգավիճակը կորոշվի խաղաղ միջոցով:

Համաձայնություն տվեցին նաեւ Թուրքիան եւ Ռուսաստանը, որոնք հետագայում դարձան ԵԱՀԽ Մինսկի խմբի անդամներ։ Այսինքն՝ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի որոշման խնդիրը դարձավ նույն օրինակարգ խնդիրը, ինչ 1990թ.-ին հռչակված Հայաստանի Հանրապետության անկախությունը։

Աշխարհի բոլոր պետությունները ճանաչեցին Հայաստանի Հանրապետությունը 1990թ.-ի անկախության հռչակագրի հիման վրա՝ հաշվի առնելով ԼՂ-ի ապագա կարգավիճակը որոշելու անհրաժեշտությունը։ Սա էր եւ է Հայաստանի օրինակարգության բանաձեւը։

Հատկանշական է, որ ԵԱՀԽ-ն՝ ստեղծելով Մինսկի համաժողովը եւ դրա աշխատանքային մեխանիզմը՝ Մինսկի խումբը, անտեսեց ՀՀ-ի կողմից ԱՊՀ-ի շրջանակներում ընդունված Ալմա-Աթայի հռչակագիրը, որտեղ Հայաստանը ճանաչեց Ադրբեջանի գոյություն ունեցող սահմանները՝ ոչ մի կերպ չնշելով Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ տարաձայնությունների առկայությունը։

Այս կազմակերպության որոշումները պարզապես չճանաչվեցին արեւմտյան երկրների կողմից։ Հռչակագիրը մինչ օրս պաշտոնապես չի ճանաչվել Ռուսաստանի, Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի կողմից։ Ուստի Հայաստանը ստիպված էր ստանձնել Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի որոշման պատասխանատվությունը։

Սակայն Փաշինյանը որոշեց առաջ քաշել Ալմա-Աթայի հռչակագրի վրա հիմնված՝ ՀՀ-ի օրինակարգության բանաձեւը, որը կասկածի տակ է դրվել բազմաթիվ երկրների կողմից։ Միաժամանակ նա նշում է, որ Հայաստանը 1991թ.-ին ճանաչել է ԼՂ-ը՝ որպես Ադրբեջանի մաս եւ թաքցրել է այդ փաստը հայ հասարակությունից։ Այսինքն՝ Արցախյան խնդիրն այդ ժամանակ արդեն լուծված էր։

Ահա թե որտեղ է երեւում Ալմա-Աթայի հռչակագրի արժեքը։ Կարեւոր չէ, որ այս որոշումից հետո Ադրբեջանը պատերազմ սկսեց եւ պարտվեց։ Կարեւոր չէ նաեւ, որ չլուծված խնդրի պատճառով Հայաստանը 26 տարի վերածվել է Ռուսաստանի ռազմաքաղաքական եւ տնտեսական երեւակայությունների գոտու։

Այն փաստը, որ ոչ միայն ԵԱՀԽ/ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը, այլեւ Ադրբեջանի բարձրագույն ղեկավարությունը մինչեւ վերջերս կարծում էին, որ ԼՂ-ի ապագա կարգավիճակը որոշված չէ, նույնպես ինչ-որ կերպ անտեսվում է Փաշինյանի կողմից։ Իրական է համարվում, որ ԼՂ-ի կարգավիճակը որոշելու ցանկացած պայքար ոչ միայն անհույս է, այլեւ վտանգ է ներկայացնում ՀՀ-ի համար։

Ո՞վ գիտի, թե ուրիշներն ինչ են մտածում։ Նրա համար ՀՀ-ի օրինակարգությունը որոշող իրական գործոնը Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի պահանջների կատարումն է: Կա որոշակի միստիկ համոզմունք, որ նման մոտեցումը տեւական խաղաղություն կհաստատի: Նույնիսկ կարծում են, որ նման մոտեցումը Ադրբեջանին եւ Թուրքիային խաղաղության հարկադրելու արդյունավետ մեթոդ է։

Արժե պարզաբանել միայն մեկ հանգամանք. արդյո՞ք խաղաղությունն Ադրբեջանի օրակարգում է, եւ ի՞նչ է տալիս այն Ադրբեջանին: Թուրքիան էլ չի հրաժարվում իր սկզբունքից՝ Հայաստանի հետ կարգավորումը հնարավոր է միայն Ադրբեջանի հետ խաղաղություն հաստատելուց հետո: Հայաստանի կողմից Թուրքիայի սեփական պահանջների ճանաչումը համարվում է անբավարար։

Այստեղ կարող է որոշիչ լինել օրինակարգության հակումը: Փաշինյանը պետք է հասարակությանը բացատրի այդօրինակ քաղաքականության իմաստը:

Հակառակ դեպքում տպավորություն է ստեղծվում, որ երկրի փրկությունը կարող է լինել սոսկ «ձախողված ուսանողի» վարքագիծ, որը միշտ փորձում է հաճոյանալ խիստ դասախոսին՝ սովորելու եւ «տնային աշխատանքը» կատարելու փոխարեն: Բոլորը գիտեն, թե ինչով է ավարտվում այսպիսի վարքագիծը:

Մանվել Սարգսյան