«Թրամփի ուղին». ո՞ւմ է ավելի շատ պետք Սյունիքով ճանապարհը՝ ԱՄՆ-ին, Իրանին, ԵՄ-ին, թե Ռուսաստանին

Վերջին տարիներին Հայաստանի հարավում գտնվող Սյունիքի մարզը դարձել է նոր հակամարտության գոտի Երևանի և Բաքվի միջև և դարպաս, որով շրջափակումից կարողացել են փախչել ու Հայաստան հասնել ղարաբաղցի հայերը:

Այժմ երկու երկրների ղեկավարները պնդում են, որ իրենց միջև խաղաղություն է հաստատվել, և Սյունիքը կդառնա «Թրամփի ուղու» հայրենիքը՝ առևտրային ճանապարհի մի մասը, որտեղ հատվում են Միացյալ Նահանգների, Ռուսաստանի և Եվրամիության շահերը։

«Թրամփի ճանապարհ» կամ «Թրամփի ուղի» կոչվածն անվանում են նաև որպես աշխարհի խաչմերուկ, Մետաքսի ճանապարհ, Զանգեզուրի միջանցք և Սյունիքի դարպաս: Այն հայ-իրանական սահմանի մոտ է, որտեղ երևում են հարյուրամյակներ պահպանված երկաթուղային գծերը:

Ճանապարհի մասին ծավալուն անդրադարձ է ներկայացրել BBC-ի ռուսական ծառայությունը՝ հիշեցնելով, որ Հարավային Հայաստանի միջով անցնող երկաթուղին ոչնչացվել է 1990-ականների սկզբին՝ Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմի սկզբում: Երեսուն տարի անց, երբ Ադրբեջանը հասել է վիճելի տարածքի վերահսկողությանը, խաղաղության վերադարձը վիճելի է:

Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը պահանջել է միջանցք Սյունիքով, որը հայտնի է նաև որպես Զանգեզուր, այստեղից էլ նախագծի սկզբնական անվանումը, որը տեսանելի է տարբեր հրապարակումներում՝ «Զանգեզուրի միջանցք»: Այն նախատեսված էր իր երկիրը կապելու Նախիջևանի էքսկլավի հետ։

ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը պնդում էր սահմանային և մաքսային վերահսկողության՝ Հայաստանով անցնող բեռների համար, սակայն Բաքուն ցանկանում էր միջանցք՝ առանց որևէ ստուգման:

BBC-ն գրում է, որ երբ սահմանների երկայնքով բախումներ տեղի ունեցան, Հայաստանում շատերը սպասում էին, որ Սյունիքում պատերազմ կսկսվի։

«Ղարաբաղի բնակչության տեղահանությունից ի վեր Սյունիքի տարածաշրջանը կտրուկ փոխվել է։ Գորիսի հին քաղաքը Լեռնային Ղարաբաղ տանող ճանապարհի գլխավոր կանգառն էր, բայց մի ժամանակ մարդաշատ ճանապարհը այժմ տանում է փշալարերի միջով։

Այս ճանապարհի վրա գտնվող մեծ հյուրանոցը, որտեղ մի ժամանակ մնացել էին Հայաստանի նախագահը, ռուս և արևմտյան լրագրողները, դատարկ է։ Նախասրահում կամ աստիճաններին լույս չկա»,- ասվում է հրապարակման մեջ:

Սյունիքի ապագան այժմ կապված է ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի հետ, որը կտրուկ լուծեց հայ-ադրբեջանական վեճը: Օգոստոսին նա Սպիտակ տանը հյուրընկալել էր Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարներին, և նրանք հասել են փոխզիջման:

«Համաձայնության կետերով՝ ճանապարհի կառավարումը մինչև 99 տարի ժամկետով կփոխանցվի ամերիկյան ընկերության, իսկ երթուղին կկոչվի «Թրամփի երթուղի միջազգային խաղաղության և բարգավաճման համար» (TRIPP): Երկաթուղուց բացի, համաձայնագիրը նախատեսում է գազատարի, նավթատարի և օպտիկամանրաթելային մալուխի կառուցում:

Այժմ Ալիևը և Փաշինյանը հայտարարում են, որ երկու երկրների միջև խաղաղություն է հաստատվել, և այլևս պատերազմ չի լինի: Թրամփը նաև պարբերաբար հաղորդում է, որ հակամարտությունն ավարտվել է, չնայած նա շփոթում է Հայաստանը Ալբանիայի և Ադրբեջանը Կամբոջայի հետ:

Իրականում, խաղաղության պայմանագիրը դեռևս կնքված չէ և, հավանաբար, չի ստորագրվի մինչև 2026 թվականի կեսերը: Ինչպիսին կլինի «Թրամփի երթուղին» նույնպես դեռևս անհայտ է: Անհասկանալի է, թե արդյոք Ալիևը կդադարի՞ միջանցք պնդել առանց հայկական կողմից որևէ ստուգման: Այս պահանջը գործնականում մնում է միակը, որը Փաշինյանը չի ցանկանում ընդունել: Սակայն Թրամփի միջամտությունը կարող է արմատապես փոխել ոչ միայն երկու երկրների միջև հարաբերությունները, այլև աշխարհաքաղաքական իրավիճակը հետխորհրդային տարածքում, որը նախկինում գերիշխում էր Ռուսաստանը»,- գրում է BBC-ն:

Հարավային Կովկասը և Կենտրոնական Ասիան երկարաժամկետ հետաքրքրություն են ներկայացնում Վաշինգտոնի համար, սեպտեմբերի վերջին հայտարարել էր ԱՄՆ պետքարտուղարի օգնականը: Սեպտեմբերին Պետդեպարտամենտի մեկ այլ բարձրաստիճան պաշտոնյա այցելել էր Երևան և հայտարարել, որ ԱՄՆ-ն 145 միլիոն դոլար կհատկացնի երթուղու վրա աշխատանքները սկսելու համար:

Մինչդեռ 2020 թվականի պատերազմի ավարտին Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև հրադադարի մասին համաձայնագիրը անձամբ Վլադիմիր Պուտինի կողմից մշակվել էր ռուսերենով, ստորագրվելիք նոր խաղաղության պայմանագրի տեքստը հաստատվել էր Վաշինգտոնում և գրվել անգլերենով:

Մոսկվան առաջատար դեր էր ստանձնել ճանապարհի բացման գործում, որն այժմ կկրի Ամերիկայի նախագահի անունը, և Ռուսաստանը այլևս դեր չունի դրանում: Կրեմլը ցանկանում էր, որ ճանապարհը պահպանվեր ԱԴԾ սահմանապահ զորքերի կողմից, բայց հիմա և՛ Ադրբեջանը, և՛ Հայաստանը բացառում են դա։

Ռուսները դեռևս պահպանում են հայ-իրանական սահմանը՝ հենց այն տարածքը, որտեղ պետք է անցնի «Թրամփի երթուղին»:

Մոսկվան, ինչպես և կանխատեսվում էր, նյարդային արձագանք է տալիս Հարավային Կովկասում ԱՄՆ-ի ակտիվության աճին:

«Արևմուտքը շարունակում է համակարգված կերպով շրջապատել Ռուսաստանը մեր սահմանների երկայնքով՝ մեր հարևան պետությունների (նախկին եղբայրական խորհրդային հանրապետություններ) թշնամանքով: Մեր կովկասյան հարևանները՝ Ադրբեջանն ու Հայաստանը, նոր շրջադարձեր են կատարում», – գրել է Դաշնության խորհրդի միջազգային հարաբերությունների հանձնաժողովի նախագահ Գրիգորի Կարասինը:

Այնուամենայնիվ, Բաքվի և Երևանի փորձագետները իրենց «թշնամությունը» վերագրում են ոչ թե արևմտյան մեքենայություններին, այլ Ռուսաստանի կոշտ քաղաքականությանը իրենց տարածաշրջանում և Ուկրաինայի պատերազմին:

Սյունիքում է գտնվում նաև Հայաստանի ամենամեծ հարկատուն, որը նույնպես պատկանում է ռուսներին: Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատը լեռներում գտնվող հսկայական բաց հանք է: Չնայած Եվրամիությանը միանալու հայտարարված պարտավորությանը, 2022 թվականին Նիկոլ Փաշինյանի կառավարությունը հաստատեց դրա փոխանցումը ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի պատժամիջոցների տակ գտնվող ռուս միլիարդատիրոջը մոտ գտնվող ընկերություններին: Սակայն ռուսական ազդեցությունից ավելի ակնհայտ է Իրանի ներկայությունը:

Սյունիքը Իսլամական Հանրապետության համար կարևոր առևտրային հանգույց է: Իրանական համարանիշներով բեռնատարներ են շրջում ճանապարհներով, իսկ Կապանում՝ մարզկենտրոնում, կարելի է տեսնել իրանցի գործարարների, որոնք հեռախոսով քննարկում են գործարար հարցեր:

Երկու երկրների միջև սահմանն անցնում է Արաքս գետի երկայնքով, և հենց այս գետի երկայնքով է նախատեսված «Թրամփի երթուղին»:

Վաշինգտոնյան հանդիպումից անմիջապես հետո Իրանի հոգևոր առաջնորդի խորհրդականը հայտարարել էր, որ Իրանը թույլ չի տա TRIPP-ի իրականացումը և սպառնացել այն վերածել «Դոնալդ Թրամփի վարձկանների գերեզմանոցի»: Իրանի աշխարհիկ իշխանությունները ավելի զուսպ են արձագանքել:

Այժմ և՛ Հայաստանը, և՛ Ադրբեջանը փորձում են համոզել Թեհրանին, որ նախագիծը չի սպառնում իրենց շահերին: Մոսկվայից հեռու մնալով՝ Բաքուն և Երևանը ցանկանում են լավ հարաբերություններ պահպանել իրենց հարավային հարևանի հետ:

Մինչ «Թրամփի երթուղու» շուրջ բանակցությունները նոր են սկսվել, իրանական ընկերություններն արդեն նոր կամուրջներ են կառուցում Արաքս գետի վրայով՝ դեպի Հայաստան և Ադրբեջան: Այս կամուրջներից մեկը իրականում հատում է մի ճանապարհ, որը կկրի Ամերիկայի նախագահի անունը։

Հաշվի առնելով ԱՄՆ-ի վերջերս Իրանի դեմ Իսրայելի պատերազմին ներգրավվածությունը, ըստ BBC-ի, ամերիկյան և իրանական ընկերությունների՝ Սյունիքում խաղաղ գոյակցելու կարողությունը հարցեր է առաջացնում: Իրանը նաև Հայաստանին մատակարարում է բնական գազ, որը վերամշակվում է էլեկտրաէներգիայի և արտահանվում հետ։

Տարածաշրջանի մեկ այլ խաղացող է Եվրամիությունը, որը ապագա ճանապարհը տեսնում է որպես «Միջին միջանցքի» մաս, որը կապում է Եվրոպան Կենտրոնական Ասիայի և Չինաստանի հետ՝ շրջանցելով Ռուսաստանը: Սյունիքում գործում է ԵՄ մոնիթորինգային առաքելություն, որը վերահսկում է հայ-ադրբեջանական սահմանին հրադադարը։

Վերջերս տարածաշրջանում բացվել է նաև Ֆրանսիայի հյուպատոսություն, որը հովանավորում է ղարաբաղցի փախստականների համար սոցիալական ծրագրեր, բացի այդ, Հայաստանը զենք է գնել Ֆրանսիայից:

«Թրամփի ուղու» և կատարվածի շուրջ քննարկումները, ընդդիմադիր դաշտի մեղադրանքները ամենօրյա բնույթ են կրում, սակայն BBC-ի փոխանցմամբ՝ կառավարության քննադատները անգամ չեն կարող հերքել, որ Վաշինգտոնում կայացած հանդիպումից ի վեր սահմանամերձ գյուղերը չեն գնդակոծվել։