Վաղուց ժամանակն է, որ մենք ոչ միայն տեսնենք ու մատնացույց անենք Հայաստանի իշխանությունների աղետալի գործունեությունը, այլեւ կարողանանք գործել

ՀՀ ԱԺ նախկին նախագահ, քաղաքագիտության դոկտոր Տիգրան Թորոսյանի հետ Հրապարակ թերթը զրուցել է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի լուծարման թեմայով։

– Որքան ես գիտեմ, միջազգային իրավահարաբերությունների անխախտ կանոն է այն, որ ինչ ընթացակարգով էլ միջազգային մարմնի կողմից ընդունվում է որեւէ որոշում, նույն ընթացակարգով էլ այն չեղարկվում է։ Այդպե՞ս է, եւ արդյո՞ք պատահում են բացառություններ այդ դրվածքից։

– Այո, իհարկե, դա է սկզբունքը։ Ավելին, դա սկզբունք է ոչ միայն միջազգային, այլեւ ներպետական իրավունքում, թեեւ ներպետական հարաբերություններում, որոշ դեպքերում, հակակշիռների ու զսպումների համակարգի տրամաբանության շրջանակներում կարող են լինել այլ մեխանիզմներ։ Մի շարք դեպքերում էլ բարձր կարգավիճակ ունեցող մարմինը կարող է վերանայել ավելի ցածր կարգավիճակ ունեցող մարմնի որոշումը։ Քանի որ կարելի է ենթադրել, որ հարցի ենթատեքստում ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի լուծարումն է, ապա այդ դեպքում իսկապես գործում է նշված սկզբունքը։

– Խնդրում եմ միջազգային իրավական եզրույթներով հասարակությանը պարզաբանել, թե ԵԱՀԿ որ մարմնի կողմից, երբ, ինչու եւ ինչ ընթացակարգով է ընդունվել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ստեղծման մասին որոշումը, այնուհետ՝ երբ եւ ինչպես են համանախագահող երկրներն ընտրվել։ 

– 1992 թվականի մարտի 24-ին ԵԱՀԽ (1994թ․ դեկտեմբերին այն վերանվանվեց ԵԱՀԿ) Բուդապեշտի գագաթնաժողովի ընթացքում Նախարարների խորհրդի որոշումով հիմնադրվեց Մինսկի կոնֆերանսը՝ աջակցելու Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության խաղաղ կարգավորմանը բանակցությունների միջոցով։ Մինչ այդ բալկանյան մի շարք հակամարտությունների համար ստեղծվել էին կոնֆերանսներ, որոնք, սակայն, արդյունավետ չգտնվեցին։ Պատահական չէ, որ կարճ ժամանակ անց Մինսկի կոնֆերանսը վերածվեց Մինսկի խմբի՝ նույն նպատակադրումով եւ նույն մանդատով։

Սկզբում այդ խմբում նախագահում էր Շվեդիան։ 1995թ․ հունվարին Ռուսաստանն ընտրվեց համանախագահ, քանի որ այդ երկրի միջնորդությամբ էր 1994թ․ մայիսին հաստատվել հրադադար, իսկ 1995թ․ ապրիլին Շվեդիային փոխարինեց Ֆինլանդիան։ 1997թ․ հունվարին Ֆրանսիան փոխարինեց Ֆինլանդիային, իսկ փետրվարի 14-ին երրորդ համանախագահող երկիր դարձավ ԱՄՆ-ն։ Հետագայում ամբողջ գործընթացը վարեցին երեք երկրների՝ Ռուսաստանի, Միացյալ Նահանգների եւ Ֆրանսիայի ներկայացուցիչներ-համանախագահները, թեեւ Մինսկի խմբի անդամ էր եւս 6 երկիր։

Մինսկի խմբի համանախագահների գործունեության առանցքային դրվագ է այն, որ 2007թ․ նոյեմբերին համանախագահները Հայաստանի եւ Ադրբեջանի արտգործնախարարներին փոխանցեցին բանակցային փաստաթղթի նոր տարբերակ, որն ուժի մեջ մնաց մինչեւ 2021 թվականը եւ բանակցային գործընթացում առաջին անգամ արձանագրում էր (մինչ այդ առաջարկված բանակցային փաստաթղթերից որեւէ մեկում նման բան չկար), որ հակամարտությունը պետք է կարգավորվի միջազգային իրավունքի հիմնարար սկզբունքներից մեկի՝ ինքնորոշման իրավունքի հիման վրա։ Թեեւ հանուն արդարության պետք է ասել, որ լուծման այդ մեխանիզմը՝ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի հանրաքվեով լուծելու վերաբերյալ, արդեն 2005թ․ արձանագրվել էր Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովի 2005թ․ ընդունված 1416 բանաձեւով, իսկ կարգավորման երեք սկզբունքները՝ ինքնորոշման իրավունք, ուժի եւ ուժի կիրառման սպառնալիքի անթույլատրելիության, տարածքային ամբողջականություն, տեղ գտան նույն թվականի սեպտեմբերին ԵԽ նախարարների կոմիտեի արձագանքում այդ բանաձեւին։
Մինսկի խմբի ձեւավորման գործընթացը, ժամանակագրությունը մանրամասն ներկայացվել են 2008-ին հրատարակված իմ մենագրությունում։

– ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի լուծարման մասին որեւէ լեգիտիմ (իրավազոր) որոշում ԵԱՀԿ ո՞ր մարմնի կողմից, ե՞րբ եւ ի՞նչ ընթացակարգով կարող է ընդունվել։ Ինչպե՞ս է պատահել, որ նման արագությամբ Մինսկի խմբի լուծարված լինելու մասին է խոսվում… 

– Ցավոք սրտի, կա ընդունված որոշում՝ այս տարվա սեպտեմբերի 1-ին։ Ինչպես հայտնի է, օգոստոսի 8-ին Վաշինգտոնում ստորագրվել է ոչ միայն եռակողմ հուշագիր, այլեւ Հայաստանի ու Ադրբեջանի դիմումը ԵԱՀԿ-ին՝ Մինսկի խումբը լուծարելու վերաբերյալ։ Ընթացակարգը հետեւյալն է․ նման դիմումները ստանում է ԵԱՀԿ Մշտական խորհուրդը, որը, կանոնակարգի համաձայն, ուներ հետագա քայլերի երկու հնարավորություն։ Կա՛մ պետք է սպասեր Նախարարների խորհրդի հերթական նիստին, եւ այն կընդգրկվեր այդ նիստի օրակարգում, կա՛մ, ինչպեսեւ տեղի է ունեցել, պետք է ընտրվեր լռելյայն ընթացակարգը։ Վերջինիս համաձայն, համապատասխան մարմիններին եւ անդամ երկրներին ուղարկվել է Նախարարների խորհրդի որոշման նախագիծ՝ Մինսկի խմբի գործունեությունը դադարեցնելու մասին, ու սահմանվել է արձագանքելու ժամկետ՝ սեպտեմբերի 1-ը։ Եթե մինչ այդ լիներ թեկուզ մեկ առաջարկ՝ խնդիրը Նախարարների խորհրդի նիստում քննարկելու վերաբերյալ, ապա որոշումը կհետաձգվեր՝ այդ նիստին քննարկելու համար։ Քանի որ նման առաջարկ չի եղել, համաձայն կանոնակարգի, որոշումը համարվում է ընդունված։ Այդ մասին եղել է համապատասխան ծանուցում։

– Եթե Մինսկի խումբը ստեղծվել է Արցախի հակամարտության կարգավորման համար, իսկ արցախահայության իրավունքներն այսօր շատ ավելի են ոտնահարված, քան ՄԽ-ն ստեղծելիս` էթնիկ զտման եւ մարդկության դեմ հանցագործությունների մակարդակի, ապա ի՞նչ տրամաբանությամբ է Մինսկի խումբը լուծարվում։ 

– Որպեսզի Մինսկի խումբը չլուծարվեր, անհրաժեշտ էր, որ ԵԱՀԿ 57 անդամ երկրներից որեւէ մեկն առարկեր։ Տեսականորեն, դա առաջին հերթին պետք է աներ Հայաստանը, սակայն հենց այն բանի շնորհիվ, որ Հայաստանն էր լուծարման նախաձեռնողներից մեկը, այդ լուծարումը տեղի ունեցավ։ Եթե Ադրբեջանը հույս ունենար, որ միայն իր նախաձեռնությամբ Մինսկի խումբը հնարավոր կլինի լուծարել, դա կաներ շատ վաղուց։ Հաջորդ խումբը համանախագահող երկրներն են։ Նրանցից մեկը՝ ԱՄՆ-ն, գործընթացի «կնքահայրն» է, քանի որ այդ քայլերը նպաստում են Հարավային Կովկասից Ռուսաստանին դուրս մղելուն։ Ռուսաստանն անմիջապես դրական արձագանքեց լուծարմանը, քանի որ հույս ունի վերականգնել 2020թ․ ադրբեջանա-թուրքական ագրեսիայից հետո ստեղծված իրավիճակը, երբ ինքը դարձավ միանձնյա միջնորդ՝ մեջտեղ բերելով նոյեմբերի 9-ի անհեթեթ եւ ապօրինի հայտարարությունը։ Ֆրանսիան (Էմանուել Մակրոնը), օգտագործելով Հայաստանի իշխանությունների բացարձակ անտեղյակությունը միջազգային իրավունքից եւ կարգավորման գործընթացի էությունից, 2021 թվականից Շառլ Միշելի հետ ստանձնեց «քավորությունը», անհեթեթաբար մեջտեղ բերվեց Ալմա-Աթայի հռչակագիրը՝ ԱՊՀ կազմավորման մասին, ու Բրյուսելում երկուսով համոզեցին Հայաստանի ղեկավարին՝ ստորագրել հայտնի հայտարարությունը եւ «հռչակել», որ Արցախն Ադրբեջանի մաս է։

Ընդ որում, տրագիկոմեդիան այն է, որ անգամ այդ փաստաթղթում է ընդգծվում ինքնորոշման իրավունքի կարեւորությունը։ Ավելին, միջազգային իրավունքի տարրական սկզբունքների իմացության բացակայությունը կամ հանցավոր միտումնավորությունը թույլ է տվել այդ հայտարարությունը ստորագրողներին ու այն հիշատակողներին՝ միջազգային իրավունքում որեւէ նշանակություն չունեցող այդ կես էջանոց թղթի կտորը հիշատակել ՄԱԿ կանոնադրության կողքին։ Պատահական չէ, որ իրավական առումով նույնպիսի անհեթեթություն է ՄԱԿ կանոնադրության ու այդ թղթի կտորի հիշատակումը կողք-կողքի նաեւ Վաշինգտոնի եռակողմ հուշագրում։ Ինչ մնում է մյուս 52 պետություններին, ապա ակնհայտ է, որ նրանց համար անպատկերացնելի էր, որ Հայաստանը, որը տասնամյակներ շարունակ բոլոր հնարավոր ու անհնարին միջոցներով պաշտպանել է Արցախի շահերը, ինքը կնախաձեռնի կարգավորման գործընթացում այդ՝ կարեւոր դերակատարում ունեցող կառույցի լուծարումը։ Հետեւաբար, անհրաժեշտ էր այդ երկրների հետ լուրջ, նպատակային, մասնագիտական աշխատանք։ Միայն այդ դեպքում կարելի էր ակնկալել իրական արդյունք։ Որոշ երկրների մի քանի պատգամավորների հետ անպտուղ հանդիպումներն ու ոչ մի իրական արդյունք չտվող հայտարարությունները նման իրավիճակում չեն տանում դեպի տաճար։

– Ինչո՞ւ արցախահայերը՝ սփյուռքահայության օժանդակությամբ, Ադրբեջանի կողմից Արցախի տարածքում այսօր էլ իրականացվող մշակութային ու հակաքրիստոնեական  բարբարոսությունների պայմաններում չաշխատեցին ԵԱՀԿ երկրների հետ եւ չարգելափակեցին ՄԽ լուծարումը։

– Այդ հարցը պետք է տալ նրանց, ովքեր ունեն Արցախի ժողովրդին ներկայացնելու մանդատ, կամ նրանց, ովքեր Արցախի ժողովրդի շահերը պաշտպանելու առաքելություն են ստանձնել։  Այնուհետեւ, նաեւ ժամանակներն են փոխվել, այսօր պահանջվող գիտելիքներն ու հմտությունները տարբեր են նրանցից, ինչը կար 30 տարի առաջ։ Ցավոք, շատ բաներ, որոնք պետք է արվեին՝ այսօրվա մարտահրավերներին դիմակայելու համար, չեն արվել։

Այլեւս ընդհանուր կոչերը, հայտարարություններն ու պահանջները չեն գործում։ Մինսկի խմբի լուծարումն ակնառու օրինակ է այն բանի, որ վաղուց ժամանակն է, որ մենք ոչ միայն տեսնենք ու մատնացույց անենք Հայաստանի իշխանությունների աղետալի գործունեությունը, այլեւ կարողանանք գործել ժամանակի սկզբունքներին ու պահանջներին համապատասխան։ Այսօր առանց մասնագիտական, լուրջ, ինստիտուցիոնալ աշխատանքի հնարավոր չէ դրական արդյունք ակնկալել։ Ընդ որում, դա շատ ավելի կարեւոր է, քան անգամ Մինսկի խմբի լուծարումը։ Ոչ միայն այն պատճառով, որ այդ խմբի երեք համանախագահներն այսօր պատերազմում են միմյանց դեմ, ու դժվար է պատկերացնել նրանց համագործակցությունը։ Եղել են ինքնորոշման հակամարտություններ, որոնց կարգավորման համար նման խումբ չի էլ ձեւավորվել։ Եղել են դեպքեր, երբ ՄԱԿ անդամ բոլոր երկրները պարզապես չեն արձագանքել մետրոպոլիայի բարբարոսություններին։ Նման բնորոշ օրինակ է Արեւելյան Թիմորը։

Հետեւաբար, հաշվի առնելով 2018թ․ հակասահմանադրական իշխանափոխությունից հետո տեղի ունեցած աղետներն ու անհաջողությունները, ինչպես նաեւ դրանից  առաջ թե՛ պատերազմում, թե՛ բանակցային գործընթացում ունեցած հաջողություններն ու թերությունները, անհրաժեշտ է նոր մոտեցումների ու սկզբունքների հիման վրա հիմնովին վերակառուցել գործընթացը։  Կան մարդիկ ե՛ւ արցախահայության, ե՛ւ սփյուռքահայության շրջանում, ովքեր հավատում են հաջողությանը եւ պատրաստակամ են՝ ըստ ամենայնի նպաստել դրան։ Սակայն շատ կարեւոր է, որ Արցախի խնդրում առանցքային դերակատարում ստանձնի Արցախի ղեկավարությունը։ Հայաստանի ղեկավարության հակաարցախյան գործունեության պայմաններում չպետք է թույլ տալ, որ խնդիրը մնա անտեր։ Արցախը պետք է ներկայացնեն արցախցիները եւ ստանան լայն աջակցություն թե՛ Հայաստանի Հանրապետության հայությունից, թե՛ սփյուռքահայությունից։