ԽՍՀՄ փլուզման եւ դրա հետեւանքների շուրջ

Նախորդ գրառմանս մեջ բարձրացրել էի այն հարցը, թե ինչն էր հանգեցրել ԽՍՀՄ-ի փլուզմանը 1990-ականների սկզբին: Այս հարցը կապում էի Խորհրդային կայսրության փլուզումից հետո առաջացած Հայաստանի Հանրապետության ճակատագրի հետ:

Ընկերներիցս ոմանք այս թեման անտեղի էին համարում այն ​​իմաստով, որ Հայաստանի ճակատագրում միակ կարեւոր բանը ԽՍՀՄ-ի փլուզումն է, եւ իմաստ չկա անցյալում գաղտնիքներ փնտրել: Ու թե ինչու տեղի ունեցավ այս փլուզումը՝ ո՞ւմ է հետաքրքրում: Մյուս ընկերներս զարմացած էին, որ ես չէի կարողանում հասկանալ մի պարզ բան՝ ԽՍՀՄ-ը փլուզվեց, քանի որ այն պետություն չէր, այլ իր բնակչության արյան վրա հիմնված փուչիկ, որտեղ անհատները ոչինչ չէին նշանակում: Ի՞նչն է դրանում այդքան անհասկանալի:

Այն միտքը, որ այս «չարի կայսրությունը» կարող էր քանդվել նրանց կողմից, ովքեր դրան դեր էին հատկացրել՝ որպես Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ստեղծված աշխարհակարգի ամենակարեւոր բեւեռներից մեկը՝ Մեծ Բրիտանիան եւ Միացյալ Նահանգները, շատերի կողմից լուրջ չի ընդունվում:

Հետեւաբար, ԽՍՀՄ-ի փլուզմանը այսօր մեծ նշանակություն չեն տալիս: Ավելին՝ հարց չի տրվում, թե որոնք են այս երկրի միտումնավոր փլուզման պատճառները: Եվ եթե նման հարց տրվեր, այսօր միջազգային քաղաքականության մեջ շատ իրադարձություններ ավելի կհստակվեին:

Մասնավորապես՝ շատերը Հայաստանում եւ աշխարհում ջղաձգորեն չէին հարցնի. ինչո՞ւ է ԱՄՆ-ն ամեն կերպ սիրախաղ անում ՌԴ-ի հետ՝ անտեսելով եվրոպական ժողովրդավարական երկրների եւ Ուկրաինայի շահերը, որը փորձում է միանալ այս ժողովրդավարական ճամբարին։

Դեկտեմբերի 5-ին ԱՄՆ-ը ներկայացրեց ազգային անվտանգության նոր ռազմավարություն, որի մեջ «ճկուն ռեալիզմը» զբաղեցնում է հիմնական տեղ. ԱՄՆ-ը պատրաստ է գործ ունենալ ցանկացած ռեժիմի հետ եւ չի դնի ժողովրդավարացումը, ազատականացումը կամ այլ երկրներում որեւէ այլ փոփոխություն այդ երկրների հետ համագործակցության պայման:

ԱՄՆ-ն ազգային պետություններին՝ իրենց արժեքներով եւ շահերով, դասում է վերազգային կազմակերպություններից վեր: ԱՄՆ-ն ուղղակիորեն պահանջում է, որ Եվրոպան պատասխանատվություն ստանձնի սեփական պաշտպանության համար եւ դադարի հույս դնել ամերիկյան պաշտպանության վրա:

ԱՄՆ-ը մտադիր է դադարեցնել ՆԱՏՕ-ի ընդլայնումը եւ «վերականգնել Ռուսաստանի հետ ռազմավարական կայունությունը»: Ռազմավարությունը չի պարունակում ռուսական ագրեսիայի քննադատություն, սակայն դրա հեղինակները քննադատում են եվրոպական կառավարություններին՝ «պատերազմի ընթացքի վերաբերյալ անիրատեսական սպասումների» համար։

Նրանք, ովքեր սովոր են ԱՄՆ-ԽՍՀՄ հարաբերությունները դիտարկել որպես ՊԱԿ-ի եւ ԿՀՎ-ի միջեւ հավերժական պայքար, դժվարանում են հասկանալ այս երկու տերությունների հարաբերությունների տրամաբանությունը: Նախագահ Թրամփի ամբողջ քաղաքականությունն այժմ վերագրվում է Ռուսաստանի նկատմամբ նրա կաշառակերությանը կամ պարզապես քաղաքական հիմարությանը:

Այլ գնահատական ​​չէր էլ սպասվում այն մարդկանցից, ովքեր միջազգային քաղաքականության մասին դատում են առօրեական հասկացություններով: Ճշմարտությունն այն է, որ ԱՄՆ-ի՝ Ռուսաստանի նկատմամբ նկարագրված մոտեցումը նոր չէ: Ռուսաստանը՝ ԽՍՀՄ-ի տեսքով, ԱՄՆ-ի կողմից միշտ դիտարկվել է որպես համաշխարհային կարգի օբյեկտ:

Անհավանական է, որ կոմունիստական ​​Խորհրդային Միությունը կարողանար հաստատվել որպես ուժեղ պետություն, եթե ԱՄՆ-ն այն չարդյունաբերականացներ 1930-ականներին եւ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ չտրամադրեր լայնածավալ ռազմական օգնություն:

Պատերազմից հետո ԽՍՀՄ-ն օգտագործվեց որպես հետպատերազմյան համաշխարհային կարգի կառուցման հիմնական տարր: Այս կառուցվածքը, որը նպատակ ուներ Եվրոպան հպատակեցնել Միացյալ Նահանգներին, հիմնված էր ԽՍՀՄ-ից բխող միջուկային սպառնալիքի առասպելի վրա: Գաղափարախոսական բաղադրիչը, որը աշխարհը «երկաթե վարագույրով» բաժանում էր կապիտալիստական ​​եւ սոցիալիստական ​​ճամբարների, ընդամենը շղարշ էր: Այս աշխարհակարգը 45 տարի շարունակ սահմանում էր ժողովուրդների համար կարգավորված կյանքի պայմաններ՝ համաձայնեցված սկզբունքների եւ հավաքական անվտանգության ինստիտուտների վրա հիմնված կառուցվածքի շնորհիվ։ Սակայն դրա արդիականությունը մարեց համաշխարհային գերիշխանության՝ Միացյալ Նահանգների նոր մրցակցի ի հայտ գալու հետ։

Այժմ նույնիսկ ամենաանտարբերները գիտեն դա՝ Չինաստանը։ Հարցն այն է, որ ԽՍՀՄ-ի փլուզումը տեղի ունեցավ ԱՄՆ-ի ջանքերով՝ որպես «Սառը պատերազմ» անունով հայտնի աշխարհակարգի քանդման ընդհանուր քաղաքականության մաս։ Բնականաբար, Եվրոպան արդեն կորցրել էր Միացյալ Նահանգների համար իր սպառնալիքը, եւ բաժանման միջոցով նրա ստրկացման կառուցվածքը այլեւս արդիական չէր։ Արեւելյան Եվրոպայի բոլոր երկրները միավորվեցին արեւմտյան երկրների հետ եւ դարձան միջազգային ինստիտուտների անդամներ։

Մինչդեռ ԽՍՀՄ-ն կորցրեց իր դերը որպես 1945 թվականի աշխարհակարգը զսպող համաշխարհային ուժ։ Այն պետք է փլուզվեր, որը սկսվեց 1980-ականների կեսերին։ Դա արվեց ԽՍՀՄ-ում իշխանության բերելով նման գործողության համար պատրաստված գործիչների մի խումբ։ Գործողությունը կոչվում էր «Պերեստրոյկա» եւ ուշի-ուշով իրականացվեց մինչեւ իր ավարտը։

Նախկին գրառմանս մեջ համառոտ նկարագրեցի այս փլուզման գործողությունը։ Ի՞նչն է մեզ համար այստեղ կարեւոր։ ԽՍՀՄ-ը փլուզվեց ԱՄՆ արտաքին քաղաքականության շրջանակներում, եւ այս քաղաքականությունն ուներ ռազմավարական նպատակ եւ շարունակվում է մինչ օրս։ Միասնական Եվրոպայի ու հետխորհրդային տարածքի ձեւավորումը տեղի ունեցավ այս քաղաքականության շրջանակներում։ ԱՄՆ-ի վերաբերմունքը այսօրվա Ռուսաստանի նկատմամբ նույնպես ձեւավորվում է այս քաղաքականությամբ։ «Եվրոպայի ժանդարմից նրանք փորձում են այն վերածել Ասիայի ժանդարմի»։

Մի կողմից Ռուսաստանը մեկուսացնում է Եվրոպան Արեւելքից (առաջին հերթին՝ Չինաստանից), մյուս կողմից՝ մղվում է մեկ այլ ճամբար, որն առաջարկում է զսպել Չինաստանին։ Այս ապագա ճամբարի անդամների անուններն արդեն հիշատակվում են՝ Իրան, Հնդկաստան, Թուրքիա, Պակիստան եւ Ռուսաստան։ Ջանքեր են գործադրվում այս երկրներից յուրաքանչյուրին հարկադրելու համաձայնության։ Եվրոպական երկրները ավելի ու ավելի են բողոքում, որ ԱՄՆ-ը դավաճանել է իրենց։ Սակայն նրանք հրաժարվում են ընդունել, որ ԱՄՆ-ն երբեք Եվրոպայի դաշնակիցը չի եղել, եւ դեռեւս այդպես չէ։

Իսկ ի՞նչ կասեք Հայաստանի մասին։ Երեսուն տարուց ավելի նրա ժողովրդին ասել են, որ այս աշխարհում ոչինչ չի կարող փոխվել, եւ որ նրա հետ պետք է ջանասիրաբար վարվել՝ աշխարհակարգի գործող սկզբունքների շրջանակներում։ Նրանց ասել են, որ Հայաստանը ձեռնոց է նետել միջազգային հանրությանը՝ պահանջելով ազատություն Արցախի համար։

Նրանք անտեսել են այն փաստը, որ ՀՀ-ի ստեղծումից ի վեր միջազգային հանրությունը ոչ միայն ճանաչել է այն 1990թ.-ի Անկախության հռչակագրի հիման վրա, այլեւ օրինակարգ է ճանաչել ԼՂ-ի շուրջ վեճը։ Ամեն ինչ վերագրվել է ՊԱԿ-ի մեքենայություններին։ Եվ Արցախի՝ որպես Ադրբեջանի մասի, վերջնական ճանաչումից եւ հայաթափումից հետո նրանք սկսեցին ենթադրել, որ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո միջազգային հանրությունը ի սկզբանե մեր շահերի թշնամին էր։ Նրանք շարունակում են ենթադրել, որ երկրի ապագայի միայն մեկ ճանապարհ կա՝ հարեւան երկրների հետ խաղաղ համակեցություն, որին կարելի է հասնել միայն նրանց բոլոր պահանջներն ընդունելով։ Նրանք ասում են, որ մենք թույլ ենք եւ միայնակ, մենք դաշնակիցներ չունենք։ Մենք պետք է ընդունենք իրականությունը։

Սակայն աշխարհում արմատավորվում են բոլորովին այլ իրականություններ եւ սկզբունքներ։ Ինչպես տեսնում ենք, միասնական ժողովրդավարական Արեւմուտքի քաղաքականությունը վաղուց դադարել է գոյություն ունենալուց։ ԱՄՆ-ն եւ Եվրոպան, որոնց վրա այժմ հույս են դնում Հայաստանի իշխանությունները, հայտարարում են, որ Հայաստանը պետք է համագործակցի Թուրքիայի հետ եւ ամեն կերպ հեռանա Ռուսաստանից։ Եվ դա այն ամենն է, ինչի համար նրանք պատրաստ են վճարել, բայց շատ քիչ բանի դիմաց։

Միջազգային հանրությունն իրականում դեմ չի արտահայտվել Ադրբեջանի քաղաքականությանը: ԱՄՆ-ն երբեմն նույնիսկ այս քաղաքականությունն անվանում է Ադրբեջանի «խաղաղության ծրագիր»։ Ռուսաստանը նույնպես Հայաստանին մղում է դեպի Թուրքիա՝ փորձելով ամրապնդել իր հարաբերությունները վերջինիս հետ. Թուրքիան պահանջում է, որ Հայաստանն ընդունի Ադրբեջանի բոլոր պայմանները, որոնք հիմնված են այն պնդման վրա, որ հայերը իրավունք չունեն պետություն ստեղծել «սկզբնական ադրբեջանական հողերի վրա՝ Արեւմտյան Ադրբեջանում»։ Ավելին՝ դրանք ամբողջ աշխարհին համոզում են, որ Հայաստանն ի սկզբանե եղել եւ մնում է հանցագործ պետություն։

Ի՞նչ է ուրեմն 1990թ.-ին հռչակված Հայաստանի Հանրապետության մնացորդը։ Ինչո՞ւ այն միջազգային աջակցություն ստացավ 1992 թվականին, բայց արագորեն կորցրեց այն 1993 –ից սկսած։ Ինչո՞ւ են բոլորը հիմա խոսում այն ​​մասին, թե ինչպես են Հայաստանի առաջին իշխանությունները ճանաչել Արցախը՝ որպես Ադրբեջանի մաս, բայց ժողովրդին դրա մասին չեն տեղեկացրել։ Որտեղի՞ց հայ հանրությանը եւ քաղաքական գործիչներին այս համոզմունքը, որ ի սկզբանե ոչինչ հնարավոր չէր։ Անգամ չեմ խոսում այն ​​մասին, որ ՀՀ քաղաքականության բոլոր հաջողությունները վերագրվում են արտաքին ուժերին։ Նրանք պնդում են, որ ՀՀ ամբողջ քաղաքականությունը արտաքին ուժերի կողմից թելադրված անգիտակից քայլ էր։

Պատահական չէ, որ հայերի քաղաքական գիտակցության մեջ գերակշռել է հետեւյալ գաղափարը՝ ընդունել թշնամիների բոլոր պայմանները՝ միաժամանակ ընդունելով մեր բոլոր դժբախտությունների համար սեփական մեղքը։ Դրա համար կարող է լինել միայն մեկ պատճառ՝ 1980-ականներին սկսված միջազգային քաղաքականության արմատական ​​փոփոխությունների լիակատար թյուրըմբռնումը։ Հայ քաղաքական գործիչների քաղաքական աշխարհայացքը մնացել է 20-րդ դարի կեսերի մակարդակին։ Ոչ ոք չէր հասկանում, որ գլոբալ փոփոխությունների ժամանակներում հաջողությունը գալիս է նրանց, ովքեր գործում են վերելք ապրող գործընթացների շրջանակներում եւ ձեւավորում նոր իրականություններ։

Բոլոր նրանք, ովքեր կառչում են հնից, պարտվում են։ ՀՀ-ն մտավ վերելքի քաղաքական փոփոխությունների ծիրը (որն այդ ժամանակ արտահայտվում էր ԽՍՀՄ-ի նպատակային ապամոնտաժմամբ եւ նոր քաղաքական իրականությունների ձեւավորմամբ) եւ հաղթեց։ Սակայն հաջողության հասնելով՝ նորի վախը վարակեց հայ քաղաքական գործիչների քաղաքական գիտակցությունը եւ ստիպեց նրանց նահանջել քաղաքական աշխարհ, որն այլեւս գոյություն չուներ։ 1994թ. առաջին Ղարաբաղյան պատերազմում տարած հաղթանակից հետո հաստատվեց անկախ քաղաքականությունը մերժելու ուղեգիծ՝ հօգուտ ռուսական բռնապետության վերադարձի։

Երկիրը կորցրեց տեխնոլոգիական, տնտեսական եւ քաղաքական զարգացման հնարավորությունները՝ 25 տարով հետ մնալով։ Ակնհայտ է, որ միջազգային քաղաքականության նոր վերելքները պետք է ջախջախեին այն Հանրապետությունը, որը կորցրել է համաշխարհային քաղաքականության մեջ իր դերի գիտակցումը։ Թուրքիան եւ Ադրբեջանը՝ ավելի լավ տիրապետելով միջազգային գործընթացների տրամաբանությանը, սկսեցին համառորեն ձեւավորել նոր քաղաքական իրողություններ՝ ըստ իրենց քմահաճույքների։ Մինչդեռ մենք քառորդ դար խրված ենք մարող աշխարհում։

Եվ սա միայն մեզ հետ չի կատարվում. հարեւան Վրաստանը չի կարողանում հասկանալ իր սեփական սնանկության պատճառները՝ չնայած ամեն ինչ այդքան լավ էր սկսվել ժողովրդավարական աշխարհի հետ հարաբերություններում։ Նրանք նույնպես չկարողացան հասկանալ տեղի ունեցողի տրամաբանությունը։ Այդպիսին է բոլոր անտեղյակների ճակատագիրը։ Այնուամենայնիվ՝ երկու հանրապետություններն էլ կարող էին գիտակցել, որ Հարավային Կովկասում բոլոր հաղորդակցությունների տերերն իրենք են։ Եվ նրա՛նք պետք է թելադրեն, այլ ոչ թե իրենց հարեւանները, որոնք ավելի զգայուն էին ի հայտ եկող գործընթացների նկատմամբ։

Մանվել Սարգսյան